Một trong những từ thú vị nhất trong tiếng Anh là từ “elite” bởi nó không chỉ có nghĩa đa dạng mà còn rất phổ biến không chỉ ở nước ngoài mà còn ở Việt Nam. Ở Việt Nam, một số người đã dùng khái niệm giới tinh hoa để biện minh cho việc phải xây dựng nhà hát ở Thủ Thiêm, một chủ trương bị phản đối kịch liệt. Hiểu ý nghĩa mới của từ ưu tú, và sẽ hiểu rõ tại sao những người tự gọi mình là ưu tú lại bị coi thường.
Giống như nhiều từ văn hóa khác trong tiếng Anh, từ elite có nguồn gốc từ tiếng Pháp. Tiếng Pháp có từ “élite”, thực ra từ tiếng Pháp cổ “eslite” (thế kỷ 12). Eslite bắt nguồn từ tiếng Latin “eligere”, có nghĩa là lựa chọn. Trước đây, elite trong tiếng Anh chỉ là một danh từ, nhưng đến giữa thế kỷ 19, nó lại được dùng như một tính từ. Trong tiếng Anh, từ elite chỉ xuất hiện trên giấy in từ năm 1920. Vì vậy, mặc dù từ (tinh hoa) tương đối lâu đời, nhưng nó chỉ xuất hiện trên giấy trong gần 100 năm.
Từ elite được dịch là “ưu tú”, “điển hình”, “hạng nhất”, “cao cấp” trong tiếng Việt. Và, cách sử dụng trong phương tiện truyền thông đại chúng có thể được hiểu là đề cập đến một người có trình độ học vấn cao hơn hoặc địa vị xã hội cao hơn (ví dụ: địa vị chính trị, địa vị kinh tế, địa vị nghệ thuật). Khi ông trùm Sài Gòn muốn xây nhà hát giao hưởng ở Thủ Thiêm, một trong những người ủng hộ là chồng của một ca sĩ, ông này cũng dùng khái niệm “tinh hoa” để biện minh: “Việt Nam không có tinh hoa thì giới quý tộc có. Người Việt Nam có tri thức và lối sống văn minh, ai có thể dẫn dắt dân tộc Việt Nam trở thành một đất nước giàu mạnh, văn minh sánh vai với các nước trong khu vực và trên thế giới?” Tóm lại, tinh hoa được hiểu là tinh hoa trong tiếng Việt, và giới tinh hoa là “lãnh đạo” Quốc gia, nghĩa là tầng lớp xã hội xứng đáng và được tôn trọng.
Nhưng trên thực tế, thuật ngữ tinh hoa hiểu theo nghĩa trên có thể hơi phiến diện. Ở đây, tôi không bàn đến việc ở Việt Nam có giới tinh hoa, quý tộc hay không, mà chỉ bàn về nghĩa của từ elite trong tiếng Anh. Từ tinh hoa không hẳn là ‘tốt’ như đã nói ở trên, mà thực chất là một câu chửi, một cách mỉa mai.
Elite: Chất lượng và Sức mạnh
Cách tốt nhất để hiểu các từ tiếng Anh là tham khảo từ điển tiêu chuẩn, chẳng hạn như Từ điển Oxford. Từ điển Oxford định nghĩa tinh hoa là “những bộ phận được lựa chọn của bông hoa (xã hội hoặc bất kỳ nhóm người nào)”, bản chất của bông hoa – hay “tinh hoa”. Từ điển Oxford định nghĩa tinh hoa (1) thông qua hai nghĩa liên quan đến năng lực và quyền lực:
(a) Tầng lớp ưu tú là một nhóm người có khả năng hoặc phẩm chất cao hơn phần còn lại của xã hội. Ví dụ, báo chí thường viết những câu như “Tinh hoa khoa cử Trung Quốc” để chỉ những người có địa vị cao trong hệ thống khoa cử Trung Quốc. Trong các hội khoa học, những người đạt đến cấp bậc “nhà nghiên cứu” được coi là “tinh hoa” của hội, hay trong các tạp chí khoa học, những người ngồi trong ban biên tập quyết định “vận mệnh”. Nghiên cứu còn được gọi là “tinh hoa”.
(b) Giới tinh hoa là nhóm người có sức ảnh hưởng và ảnh hưởng lớn đối với xã hội. Quyền lực và ảnh hưởng có thể đến từ vị trí trong hệ thống chính trị cầm quyền, và ảnh hưởng cũng có thể đến từ sự giàu có và học vấn. elite cũng có thể hiểu là ‘đỉnh bu’. Ví dụ, các phương tiện truyền thông phương Tây thường viết “giới cầm quyền muốn cải cách nền kinh tế của chúng ta”, tức là “giới cầm quyền muốn cải cách nền kinh tế của chúng ta”.
Một từ liên quan hoặc biến thể của elite là “elitist”. Theo từ điển tiếng Anh, từ elitist có nghĩa là người tin rằng xã hội nên được lãnh đạo bởi một tầng lớp ưu tú. Theo nghĩa này, chồng của một ca sĩ khác được coi là “tinh hoa”.
Ưu tú: Tính từ
elite cũng có thể là tính từ, nếu là tính từ thì nó có nghĩa là “người giỏi nhất, có kỹ năng nhất, kinh nghiệm nhất trong một nhóm lớn hơn”. tốt nhất). Ví dụ: “an elite unit” có thể hiểu là đơn vị tinh nhuệ. Tất nhiên, trong hệ thống giáo dục, “đại học ưu tú” phải được hiểu là trường đại học danh tiếng và nổi tiếng nhất, thường xuyên đứng đầu bảng xếp hạng đại học thế giới. Ví dụ, các trường đại học go8 ở Úc được coi là “trường đại học ưu tú”.
Ưu tú: Kẻ xấu
Trong các cuộc thảo luận khoa học hoặc chính trị, đôi khi tôi nghe mọi người sử dụng những cách diễn đạt như “đây là quan điểm điển hình của giới tinh hoa” để bác bỏ quan điểm của người nói. Sau này có dịp nghiên cứu, tôi mới biết chữ ưu tú cũng có nghĩa xấu! Thật vậy, giống như nhiều từ trong tiếng Anh, nghĩa của elite đã “biến đổi” theo thời gian, và giờ đây nó bao hàm những nghĩa đôi khi hoàn toàn trái ngược với nghĩa truyền thống (2).
Khi được sử dụng trong ngữ cảnh tiêu cực, từ elite cũng bao hàm điều tồi tệ nhất, chỉ gây hại cho các tầng lớp trong xã hội. Tổng thống Richard Nixon gọi những người chỉ trích ông là “tinh hoa” của giới truyền thông, học viện và Hollywood. Vì vậy, thuật ngữ elite còn được dùng để chế nhạo những kẻ “ăn hại”.
Bàn về từ ưu tú theo nghĩa mới, tôi nghĩ bài của susan jacoby trên tờ new york times(3) là hay nhất. Theo đó, sự đột biến của từ elite xảy ra cách đây 40 năm. Khi nói ai đó có quan điểm tinh hoa (hiểu theo nghĩa tính từ – quan điểm tinh hoa) thì cũng là một cách nói quan điểm đó xa rời thực tế, vô bổ, nhảm nhí và thậm chí là… ngu xuẩn. Theo bài báo vừa đề cập, bà Sealy Clinton đã sử dụng thuật ngữ “ý kiến tinh hoa” để phản bác ý kiến trái chiều của những người chỉ trích các chính sách kinh tế của bà.
Thuật ngữ tinh hoa cũng có hàm ý miệt thị, một cách sử dụng bắt nguồn từ Hoa Kỳ vào những năm 1950. Vào thời điểm đó, những người thiểu số theo đuổi các chủ đề nghiên cứu hiếm hoi (chẳng hạn như nghiên cứu về vai trò của phụ nữ hoặc các nhóm thiểu số) được coi là “hòa nhập” tại các trường đại học, trong khi những người có bằng cấp cao và có địa vị khoa học cao lại coi những chủ đề đó là toàn diện. “Thượng lưu”.
Một trong những người hay dùng từ tinh hoa nhất là Tổng thống Donald Trump. Trên thực tế, anh ấy không bao giờ sử dụng từ ưu tú, chỉ sử dụng nó vì lợi ích của chính nó. Có lẽ những người mà Trump chỉ trích và coi thường nhất là giới báo chí và các giáo sư đại học mà Nixon từng gọi là những người theo chủ nghĩa tinh hoa hoặc tinh hoa. Nhưng theo quan điểm của Trump, những ý tưởng và niềm tin của giới tinh hoa đó đã xa rời xã hội, xã hội không còn tin tưởng họ nữa. Các phương tiện truyền thông đã nói dối. Các nhà khoa học cũng là những kẻ nói dối. Các nghệ sĩ vẫn sống trong những “cái kén” tưởng tượng do chính họ sáng tạo. Một phong trào mới đang hình thành chống lại giới tinh hoa và giới tinh hoa, trong đó Trump là đại diện nổi bật. Trong quá trình vận động tranh cử, Trump coi những người đối lập là giới thượng lưu, kẻ săn mồi “giấu mặt” mà ông sẽ định nghĩa lại trong thế kỷ 21. Trump đã biến thành một loại quân vương thế kỷ 18, tự tin vào tầm nhìn cá nhân từ đầu đến cuối có thể thay đổi như nhịp tim! Anh ta không cần giới thượng lưu vì anh ta không nghĩ rằng họ hiểu anh ta. Thay vào đó, giới thượng lưu vẫn đánh giá anh ta theo tiêu chuẩn họ tạo ra, mà không nhận ra rằng công chúng không còn tin tưởng họ nữa. Một nhóm người ủng hộ Trump cho biết không phải ngẫu nhiên mà giới tinh hoa vẫn không hiểu tại sao họ thua cuộc bầu cử (và giới tinh hoa vẫn không hiểu họ đã thua như thế nào). Đó là sự khác biệt giữa hai bên: một bên đang tiến nhanh và xác định lại những tiêu chuẩn mới, còn bên kia vẫn bám lấy những tiêu chuẩn cũ.
Trở lại định nghĩa về tinh hoa của Việt Nam, tôi thấy vẫn còn một số điều cần bàn. Hiểu theo nghĩa nhóm cầm quyền thì rõ ràng bất kỳ quốc gia nào, kể cả Việt Nam, đều có tầng lớp tinh hoa. Nhưng Việt Nam có lẽ thiếu tinh hoa theo nghĩa chất lượng cao vì những người cầm quyền và những người giàu có [chẳng hạn] không được công chúng tôn trọng vì họ sử dụng các mối quan hệ của mình để làm giàu và lợi dụng người nghèo. Có lẽ ở Việt Nam, từ elite hay tạm gọi là “tinh hoa” cũng có thể hiểu theo nghĩa tiêu cực. Thực ra, tôi nghĩ với đa số những người mất Thủ Thiêm – không, “giành đất” là điều nên làm – những người nói về giới tinh hoa để biện minh cho việc xây dựng các bản giao hưởng có thể hiểu nghĩa thứ hai của từ tinh hoa, cụ thể là những người những kẻ phá hoại và phá hoại xã hội.
====
(1) https://en.oxforddictionaries.com/definition/elite
(2) https://www.economist.com/johnson/2010/10/27/elite-the-insult
(3) https://www.nytimes.com/2008/05/30/opinion/30jacoby.html
